فنی‌توئین: دارویی کلیدی در کنترل صرع و تثبیت فعالیت الکتریکی مغز

فنی‌توئین (Phenytoin)، که با نام تجاری معروف دیلانتین (Dilantin) نیز شناخته می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین، مهم‌ترین و پرتجربه‌ترین داروهای موجود در کلاس داروهای ضد صرع (Anti-epileptic Drugs – AEDs) است. این دارو بیش از ۸۰ سال است که در سراسر جهان برای کنترل انواع تشنج‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد و به دلیل اثربخشی سریع و قوی خود، به‌ویژه در شرایط اورژانسی تشنجی، یک داروی ضروری در حوزه نورولوژی (مغز و اعصاب) به شمار می‌آید..

مکانیسم عملکرد فنی‌توئین: مهار شلیک‌های مکرر عصبی

فنی‌توئین عمدتاً با تأثیر بر کانال‌های سدیم در غشای سلول‌های عصبی (نورون‌ها) عمل می‌کند. مکانیسم اصلی آن شامل موارد زیر است:

1. مهار کانال‌های سدیم: فنی‌توئین به طور انتخابی به کانال‌های سدیم حساس به ولتاژ در حالت غیرفعال متصل می‌شود. این اتصال باعث طولانی شدن غیرفعال‌سازی کانال سدیم پس از یک پتانسیل عمل (تحریک عصبی) می‌شود.

2. جلوگیری از شلیک مکرر: این فرآیند مانع از تولید پتانسیل‌های عمل با فرکانس بالا و پشت سر هم توسط نورون‌ها می‌شود. به عبارت دیگر، فنی‌توئین آستانه تحریک عصبی را در برابر فعالیت‌های غیرطبیعی مغز بالا می‌برد و از گسترش فعالیت الکتریکی بیش از حد که منجر به تشنج (Seizure) می‌شود، جلوگیری می‌کند.

نتیجه نهایی این عمل، تثبیت غشای نورونی و محدود کردن انتشار فعالیت‌های الکتریکی غیرطبیعی از کانون صرعی به سایر نقاط مغز است.

موارد مصرف اصلی و کاربردهای بالینی

فنی‌توئین یک داروی مؤثر برای انواع خاصی از صرع و همچنین در شرایط اورژانسی است:

• تشنج‌های تونیک-کلونیک عمومی (Generalised Tonic-Clonic Seizures): که قبلاً به عنوان تشنج بزرگ (Grand Mal) شناخته می‌شدند.

• تشنج‌های جزئی (Partial Seizures): شامل تشنج‌های جزئی ساده و کمپلکس.

• وضعیت صرعی (Status Epilepticus): فنی‌توئین (به صورت تزریقی) داروی خط دوم یا سوم مهمی برای کنترل وضعیت صرعی است که یک اورژانس پزشکی محسوب می‌شود.

• تشنج‌های پس از جراحی مغز و اعصاب: پیشگیری از تشنج در دوره‌های جراحی یا پس از آسیب‌های شدید مغزی.

نکته مهم: فنی‌توئین برای درمان نوعی از صرع به نام تشنج‌های غایب (Absence Seizures) مؤثر نیست و حتی ممکن است آن‌ها را بدتر کند.

III. اشکال دارویی و ملاحظات دوزبندی

فنی‌توئین به صورت قرص‌های خوراکی (معمولاً ۱۰۰ میلی‌گرم)، کپسول‌های پیوسته رهش (Controlled Release) و محلول تزریقی (برای شرایط اورژانسی) در دسترس است.

• دوزبندی خوراکی: معمولاً با دوزهای پایین شروع شده و به تدریج افزایش می‌یابد. دوز نگهدارنده در بزرگسالان معمولاً بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلی‌گرم در روز است که ممکن است به صورت دوز واحد یا در دوزهای تقسیم شده تجویز شود.

• نکته مهم در مورد دوزبندی: فنی‌توئین دارای سینتیک غیرخطی (Non-linear Kinetics) یا کینتیک با ظرفیت محدود (Capacity-limited Kinetics) است. این بدان معناست که افزایش جزئی در دوز می‌تواند منجر به افزایش بسیار بزرگ و غیرقابل پیش‌بینی در سطح خونی دارو شود. به همین دلیل، تنظیم دوز فنی‌توئین باید با دقت فراوان و تحت نظر پزشک انجام گیرد.

 اهمیت پایش سطح خونی فنی‌توئین (Therapeutic Drug Monitoring – TDM)

به دلیل ویژگی‌های خاص متابولیسم فنی‌توئین (سینتیک غیرخطی) و محدوده درمانی باریک آن، پایش سطح خونی دارو (TDM) برای اطمینان از اثربخشی و جلوگیری از مسمومیت، بسیار حیاتی است:

• محدوده درمانی (Therapeutic Range): محدوده غلظت فنی‌توئین در پلاسما که در آن دارو مؤثر است و عوارض جانبی حداقل هستند، معمولاً بین ۱۰ تا ۲۰ میکروگرم در میلی‌لیتر است.

• زیر محدوده: اگر سطح فنی‌توئین کمتر از ۱۰ باشد، خطر کنترل نشدن تشنج‌ها افزایش می‌یابد.

• بالای محدوده: اگر سطح فنی‌توئین بیش از ۲۰ باشد، خطر مسمومیت و عوارض جانبی جدی مانند آتاکسی، نیستاگموس (حرکات غیرارادی چشم) و خواب‌آلودگی به شدت افزایش می‌یابد.

پایش منظم سطوح فنی‌توئین به پزشک اجازه می‌دهد تا دوز را با دقت تنظیم کند و از ثبات درمانی اطمینان حاصل نماید.

عوارض جانبی فنی‌توئین: از رایج تا جدی

فنی‌توئین یک داروی قدیمی است و عوارض جانبی آن به خوبی شناخته شده‌اند. عوارض به دو دسته حاد (ناشی از دوز بالا) و مزمن (ناشی از مصرف طولانی‌مدت) تقسیم می‌شوند.

۱. عوارض جانبی مرتبط با دوز بالا (سمیت حاد):

این عوارض اغلب در سطوح خونی بالای ۲۰ میکروگرم در میلی‌لیتر مشاهده می‌شوند:

• نیستاگموس (Nystagmus): حرکات سریع و غیرارادی چشم. (اغلب اولین علامت سمیّت)

• آتاکسی (Ataxia): عدم هماهنگی حرکتی و مشکل در راه رفتن.

• سرگیجه و خواب‌آلودگی (Dizziness and Sedation).

• تهوع و استفراغ.

۲. عوارض جانبی مرتبط با مصرف طولانی‌مدت (سمیت مزمن):

• هیپرپلازی لثه (Gingival Hyperplasia): تورم و رشد بیش از حد بافت لثه. این عارضه شایع است و نیاز به مراقبت‌های دندانپزشکی منظم دارد.

• هیرسوتیسم (Hirsutism): رشد موهای زائد در زنان.

• عوارض متابولیک: کاهش سطح فولات و ویتامین D، که می‌تواند منجر به استئومالاسی (نرمی استخوان) شود.

• عوارض خونی: در موارد نادر، ناهنجاری‌های خونی مانند کم‌خونی مگالوبلاستیک.

• عوارض پوستی جدی: اگرچه نادرتر از لاموتریژین، فنی‌توئین نیز می‌تواند باعث واکنش‌های پوستی شدید مانند سندرم استیونز-جانسون (SJS) شود.

تداخلات دارویی و ملاحظات خاص

فنی‌توئین یک القاکننده قوی آنزیم‌های کبدی (به ویژه CYP450) است. به همین دلیل، تداخلات دارویی متعددی دارد:

• کاهش اثربخشی داروهای دیگر: فنی‌توئین با افزایش متابولیسم داروهایی مانند قرص‌های ضد بارداری خوراکی، وارفارین، و برخی داروهای HIV، می‌تواند اثربخشی آن‌ها را کاهش دهد.

• افزایش یا کاهش سطح فنی‌توئین: داروهایی مانند آمیودارون، فلوکونازول یا والپروات می‌توانند سطح فنی‌توئین را افزایش داده و خطر مسمومیت را بالا ببرند، در حالی که داروهایی مانند کاربامازپین می‌توانند سطح آن را کاهش دهند.

نتیجه‌گیری

فنی‌توئین یک داروی قدیمی اما بسیار مؤثر در کنترل انواع تشنج‌ها است که به دلیل سرعت اثرگذاری و اثربخشی بالا، همچنان در پروتکل‌های درمانی نورولوژی جایگاه خود را حفظ کرده است. با این حال، به دلیل محدوده درمانی باریک و سینتیک غیرخطی، استفاده از آن نیازمند نظارت دقیق پزشکی و پایش منظم سطح خونی است تا از مسمومیت و عوارض مزمن جلوگیری شود و بهترین کنترل تشنج حاصل گردد.