سدیم والپروات (Sodium Valproate) با نام‌های تجاری مختلفی چون دپاکین، والپاکین، رهاکین و سیمیوال شناخته می‌شود و یکی از داروهای کلاسیک و پرکاربرد در حوزه اعصاب و روانپزشکی است. این دارو به‌عنوان یک داروی ضدتشنج (آنتی‌اپیلپتیک) و تثبیت‌کننده خلق، نقش محوری در مدیریت بیماری‌های مزمن و جدی همچون صرع و اختلال دوقطبی ایفا می‌کند.

با وجود قدمت نسبی، سدیم والپروات همچنان به دلیل اثربخشی گسترده در انواع مختلف تشنج و همچنین قابلیت آن در کنترل فاز شیدایی و پیشگیری از عود اختلال دوقطبی، جزو خط اول درمان بسیاری از متخصصان نورولوژی و روانپزشکی است.

سدیم والپروات چیست؟

سدیم والپروات یا والپروئیک اسید، یک اسید چرب با زنجیره کوتاه است که با تأثیر بر سیستم عصبی مرکزی، فعالیت‌های الکتریکی غیرطبیعی مغز را کاهش می‌دهد. مکانیسم اثر اصلی آن شامل سه محور کلیدی است:

1. افزایش سطح GABA: والپروات با مهار آنزیم‌های تجزیه‌کننده گاما آمینوبوتیریک اسید (GABA)، سطح این انتقال‌دهنده عصبی مهارکننده را در مغز افزایش می‌دهد. GABA یک نقش آرام‌بخش و ضدتشنج دارد و افزایش آن به کاهش تحریک‌پذیری سلول‌های عصبی کمک می‌کند.
2. بلوک کانال‌های سدیمی وابسته به ولتاژ: این دارو توانایی سلول‌های عصبی برای ایجاد و انتقال پیام‌های الکتریکی سریع و تکراری (که عامل اصلی تشنج هستند) را کاهش می‌دهد.
3. تعدیل سایر مسیرها: همچنین والپروات بر مسیرهای دوپامینرژیک و سروتونرژیک تأثیر گذاشته و به تثبیت خلق‌وخو و کاهش نوسانات شدید خلقی کمک می‌کند.

این عملکرد چندگانه باعث شده است که سدیم والپروات نه تنها در کنترل تشنج‌ها، بلکه در درمان اختلالات خلقی پیچیده نیز مؤثر باشد.

کاربردهای اصلی سدیم والپروات (برای چه بیماری‌هایی تجویز می‌شود؟)

سدیم والپروات در درجه اول برای سه گروه اصلی از بیماری‌ها تجویز می‌شود و اثربخشی آن به طور گسترده‌ای تأیید شده است:

۱. درمان صرع (تشنج)

سدیم والپروات یک داروی ضدتشنج قوی است که برای درمان طیف وسیعی از تشنج‌ها در بزرگسالان و کودکان کاربرد دارد. این دارو به‌ویژه برای تشنج‌های زیر مؤثر است:

• تشنج‌های عمومی (Generalized Seizures): شامل تشنج‌های تونیک-کلونیک (Grand Mal)، آبسنس (Absence یا کوچک) و تشنج‌های میوکلونیک.
• تشنج‌های جزئی (Partial/Focal Seizures): درمانی برای تشنج‌هایی که از یک ناحیه خاص در مغز شروع می‌شوند.
• سندرم‌های صرعی خاص: مانند سندرم لنوکس-گاستوت و صرع نوجوانان میوکلونیک.

۲. اختلال دوقطبی (Bipolar Disorder)

یکی از مهم‌ترین کاربردهای والپروات در روانپزشکی، تثبیت خلق در افراد مبتلا به اختلال دوقطبی (مانیک دپرسیو) است. والپروات عمدتاً برای موارد زیر تجویز می‌شود:

• درمان فاز شیدایی حاد (مانیا): این دارو به سرعت و به طور مؤثری علائم شیدایی شدید شامل پرانرژی بودن، بی‌قراری، کاهش نیاز به خواب، افکار پرشتاب و رفتار تکانشی را کنترل می‌کند.
• پیشگیری از عود (درمان نگهدارنده): برای تثبیت خلق و کاهش فراوانی و شدت دوره‌های شیدایی و افسردگی دوقطبی در بلندمدت استفاده می‌شود.

۳. پیشگیری از سردردهای میگرنی

سدیم والپروات به دلیل اثرات تعدیل‌کننده عصبی خود، برای جلوگیری از حملات میگرنی عودکننده تجویز می‌شود. توجه داشته باشید که این دارو برای درمان میگرن حاد (زمانی که سردرد شروع شده است) مناسب نیست، بلکه برای کاهش دفعات وقوع آن به کار می‌رود.

اشکال دارویی و نحوه مصرف والپروات سدیم

این دارو در اشکال دارویی متنوعی تولید می‌شود تا امکان استفاده آسان برای گروه‌های مختلف سنی و شرایط جسمانی فراهم باشد:

• قرص‌های ساده و آهسته‌رهش (مانند دپاکین کرونو یا سیمیوال): اشکال آهسته‌رهش اغلب بهتر تحمل می‌شوند و نیاز به مصرف مکرر در روز را کاهش می‌دهند.
• کپسول: برای برخی از بیماران با دوزهای مشخص.
• شربت (سدیم والپروات): این فرمت برای کودکان یا افرادی که در بلع قرص مشکل دارند، بسیار مناسب است.
• تزریقی (IV): معمولاً در شرایط اورژانس بیمارستانی (مانند تشنج مداوم) یا زمانی که مصرف خوراکی ممکن نیست، استفاده می‌شود.

نکات مهم در مصرف:

• منظم بودن: مصرف منظم و طبق دستور پزشک برای حفظ سطح درمانی دارو در خون ضروری است.
• قطع ناگهانی ممنوع: هرگز نباید مصرف سدیم والپروات را به طور ناگهانی قطع کرد، زیرا این کار می‌تواند منجر به بازگشت یا تشدید علائم تشنج و یا نوسانات خلقی شود. قطع دارو باید تحت نظارت پزشک و به صورت تدریجی باشد.
• پایش سطح خونی: در بسیاری از موارد، پزشک برای اطمینان از اینکه دوز مصرفی در محدوده درمانی مناسب قرار دارد (بین ۵۰ تا ۱۵۰ میکروگرم در دسی‌لیتر)، سطح خونی دارو را اندازه‌گیری می‌کند.

عوارض جانبی و نکات ایمنی سدیم والپروات

مانند تمام داروها، سدیم والپروات نیز می‌تواند با برخی عوارض جانبی همراه باشد. آگاهی از این عوارض و مشورت با پزشک در صورت بروز آن‌ها، اهمیت حیاتی دارد.

عوارض جانبی شایع:

• گوارشی: تهوع، استفراغ، سوء هاضمه (به خصوص در ابتدای درمان)، دل‌درد. مصرف دارو همراه با غذا می‌تواند این عوارض را کاهش دهد.
• سیستم عصبی: لرزش (رعشه)، خواب‌آلودگی یا گیجی، سردرد.
• وزن: افزایش اشتها و در نتیجه افزایش وزن.
• پوست و مو: ریزش موی موقت یا نازک شدن مو.

عوارض جانبی جدی (نیاز به توجه فوری پزشکی):

• مشکلات کبدی: والپروات در موارد نادر می‌تواند باعث سمیت شدید کبدی شود. علائمی چون زردی پوست و چشم‌ها (یرقان)، تهوع و استفراغ شدید، خستگی مفرط و ورم شکم نیاز به ارزیابی فوری دارند.
• پانکراتیت: التهاب لوزالمعده (پانکراس) که با درد شدید شکم و پشت، تهوع و استفراغ همراه است.
• فکر و اقدام به خودکشی: مانند سایر داروهای روانپزشکی و ضدتشنج، تغییرات خلق‌وخو و افزایش افکار خودکشی باید به سرعت به پزشک اطلاع داده شود.
• نقص لوله عصبی (در بارداری): خطر جدی سدیم والپروات در دوران بارداری است. این دارو با افزایش خطر نقایص جدی مادرزادی، به ویژه نقص لوله عصبی در جنین، همراه است. به همین دلیل، در زنان در سنین باروری باید با احتیاط فراوان و با استفاده از برنامه‌های پیشگیری از بارداری مطمئن و مصرف مکمل اسید فولیک تجویز شود. در بسیاری از کشورها، استفاده از آن برای پیشگیری از میگرن و اختلال دوقطبی در دوران بارداری منع شده است، مگر اینکه داروی جایگزین مؤثر دیگری وجود نداشته باشد.

تداخلات دارویی و منع مصرف

سدیم والپروات می‌تواند با داروهای بسیاری تداخل داشته باشد، از جمله:

• رقیق‌کننده‌های خون (مانند وارفارین و آسپرین): افزایش خطر خونریزی.
• برخی دیگر از داروهای ضدتشنج (مانند فنی‌توئین و کاربامازپین): تغییر در سطح خونی هر دو دارو.
• داروهای مضعف CNS (مانند داروهای خواب‌آور و ضداضطراب): تشدید اثرات آرام‌بخشی و خواب‌آلودگی.

موارد منع مصرف اصلی:

• سابقه بیماری‌های شدید کبدی یا اختلال در عملکرد کبد.
• اختلال سیکل اوره (یک بیماری نادر متابولیک).
• پورفیری حاد (یک اختلال خونی ارثی).

جمع‌بندی

سدیم والپروات یک داروی چندمنظوره و ضروری در کنترل تشنج، مدیریت اختلال دوقطبی و پیشگیری از میگرن است. اثربخشی آن به عنوان یک تثبیت‌کننده خلق و ضدتشنج، جایگاه آن را در درمان‌های نورولوژی و روانپزشکی تثبیت کرده است. با این حال، استفاده از این دارو به دلیل عوارض جانبی، به‌ویژه خطر تراتوژنیسیته (نقص مادرزادی) در دوران بارداری، نیازمند نظارت دقیق پزشک، دوزبندی صحیح و آگاهی کامل بیمار از نکات ایمنی و تداخلات دارویی است. همواره برای شروع، تغییر یا قطع این دارو، مشورت با پزشک متخصص ضروری است.