نوروپاتی محیطی (Peripheral Neuropathy) یک اصطلاح کلی است که به مجموعه‌ای از اختلالات ناشی از آسیب به سیستم عصبی محیطی (Peripheral Nervous System – PNS) اشاره دارد. PNS یک شبکه ارتباطی گسترده و پیچیده است که وظیفه انتقال سیگنال‌های حیاتی بین سیستم عصبی مرکزی (CNS) – یعنی مغز و نخاع – و بقیه بدن (از جمله اندام‌ها، عضلات و ارگان‌های داخلی) را بر عهده دارد.

آسیب به این شبکه می‌تواند در انتقال پیام‌های حسی، حرکتی و خودمختار اختلال ایجاد کند و منجر به علائم متنوعی از بی حسی و سوزن سوزن شدن تا ضعف عضلانی و مشکلات گوارشی شود. این مقاله جامع و سئو شده، به طور کامل به تعریف، طبقه‌بندی، علائم، علل و انواع نوروپاتی محیطی می‌پردازد.

نوروپاتی محیطی چیست و چگونه عملکرد عصبی مختل می‌شود؟

سیستم عصبی محیطی مانند کابل‌کشی حیاتی بدن عمل می‌کند. اختلال در سیگنال‌دهی عصبی در نوروپاتی محیطی می‌تواند به سه شکل رخ دهد:

1. از دست رفتن سیگنال: اعصاب قادر به ارسال پیام‌های عادی نیستند.

2. سیگنال‌دهی نامناسب: اعصاب سیگنال‌هایی را ارسال می‌کنند که نباید وجود داشته باشند (مانند احساس درد بدون محرک).

3. پیام‌های مخدوش: پیام‌های ارسالی تحریف یا دچار خطا می‌شوند.

۱. طبقه‌بندی بر اساس گستردگی آسیب

پزشکان نوروپاتی را بر اساس تعداد و محل اعصاب آسیب‌دیده طبقه‌بندی می‌کنند:

• مونونوروپاتی (Mononeuropathy): آسیب تنها به یک عصب محیطی وارد می‌شود. شایع‌ترین علت آن، تروما (آسیب فیزیکی) یا فشار مداوم بر روی یک عصب است (مانند سندرم تونل کارپال ناشی از فشرده شدن عصب میانی در مچ دست).

• مونونوروپاتی متعدد (Mononeuropathy Multiplex): آسیب به دو یا چند عصب در نواحی مختلف بدن.

• پلی‌نوروپاتی (Polyneuropathy): شایع‌ترین نوع که در آن بسیاری یا بیشتر اعصاب محیطی تحت تأثیر قرار می‌گیرند. حدود ۷۵ درصد از این نوع نوروپاتی‌ها “وابسته به طول” هستند؛ یعنی علائم ابتدا در دورترین انتهای عصبی (مانند پاها) ظاهر شده و سپس به سمت بالا گسترش می‌یابند.

۲. طبقه‌بندی بر اساس نوع اعصاب آسیب‌دیده

علائم بسته به نوع رشته‌های عصبی آسیب‌دیده متفاوت است:

بسیاری از نوروپاتی‌ها از نوع حسی-حرکتی هستند و هر سه نوع رشته عصبی را به درجات مختلف تحت تأثیر قرار می‌دهند.

علائم نوروپاتی محیطی: از مورمور تا درد شبانه

شدت علائم می‌تواند از خفیف تا ناتوان‌کننده متغیر باشد:

• علائم حسی (دردهای عصبی):

  • پارستزی: احساسات غیرعادی مانند گزگز و مورمور شدن.

  • آلودینیا: احساس درد در اثر محرک‌هایی که معمولاً دردناک نیستند (مانند لمس ملحفه در شب).

  • نوروپاتی فیبر کوچک: آسیب به الیاف بدون غلاف میلین که می‌تواند در احساس درد و دما اختلال ایجاد کند. درد نوروپاتی اغلب در شب تشدید می‌شود.

• علائم حرکتی: ضعف عضلانی که می‌تواند منجر به مشکل در راه رفتن، هماهنگی حرکات ظریف (مانند بستن دکمه‌ها) و از دست دادن رفلکس‌ها شود.

• علائم خودمختار: شامل ناتوانی در تنظیم ضربان قلب و فشار خون (ارتواستاتیک هیپوتانسیون)، مشکلات گوارشی و تعریق غیرطبیعی.

علل اصلی نوروپاتی محیطی: از دیابت تا ژنتیک

نوروپاتی محیطی دارای بیش از ۱۰۰ نوع مختلف با علل بسیار متنوع است. شایع‌ترین دلایل عبارتند از:

۱. بیماری‌های مزمن و متابولیک

• نوروپاتی دیابتی (Diabetic Neuropathy): شایع‌ترین علت نوروپاتی محیطی؛ حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد افراد مبتلا به دیابت دچار درجات مختلفی از آسیب عصبی می‌شوند که معمولاً در پاها شروع می‌شود.

• اختلالات کلیه و کبد: تجمع مواد سمی در خون به دلیل نارسایی این ارگان‌ها می‌تواند به بافت عصبی آسیب برساند.

• عدم تعادل هورمونی: مانند کم‌کاری تیروئید که می‌تواند باعث تورم و فشار بر اعصاب شود.

• مشکلات عروقی: فشار خون بالا، تصلب شرایین و سیگار کشیدن با کاهش خون‌رسانی و اکسیژن‌رسانی به اعصاب، منجر به آسیب عصبی می‌شوند.

۲. بیماری‌های خودایمنی و التهابی

• سندرم گیلن باره (Guillain-Barré Syndrome): یک اختلال خودایمنی نادر که در آن سیستم ایمنی بدن به اشتباه به غلاف میلین اعصاب محیطی حمله می‌کند و اغلب پس از یک عفونت ویروسی رخ می‌دهد.

• التهاب رگ‌های خونی (واسکولیت): که جریان خون را به اعصاب مختل می‌کند.

• سندرم‌های پارانئوپلاستیک: واکنش سیستم ایمنی بدن به سرطان که به طور غیرمستقیم باعث آسیب عصبی می‌شود.

۳. آسیب فیزیکی، تروما و سموم

• تروما (آسیب فیزیکی): تصادفات، شکستگی‌ها، یا فشار طولانی‌مدت (مانند نشستن طولانی‌مدت یا گچ گرفتن) می‌تواند اعصاب را فشرده، له یا پاره کند.

• سموم و سوءتغذیه: اعتیاد به الکل، قرار گرفتن در معرض فلزات سنگین و کمبودهای تغذیه‌ای (به ویژه کمبود ویتامین $\text{B}_{12}$ و $\text{B}_{6}$) از علل شناخته شده نوروپاتی هستند.

• داروهای شیمی درمانی: بسیاری از داروهای شیمی درمانی (در ۳۰ تا ۴۰ درصد بیماران) و همچنین پرتودرمانی می‌توانند باعث پلی‌نوروپاتی شوند.

۴. عفونت‌ها و عوامل ژنتیکی

• عفونت‌ها: ویروس‌هایی مانند $\text{HIV}$، زونا (Varicella-Zoster)، سیتومگالوویروس و بیماری لایم می‌توانند مستقیماً به بافت‌های عصبی حمله کنند. تخمین زده می‌شود ۳۰٪ از افراد مبتلا به $\text{HIV}$ دچار نوروپاتی محیطی می‌شوند.

• نوروپاتی‌های ژنتیکی: اگرچه نادر هستند، اما جهش‌های ارثی می‌توانند باعث نوروپاتی شوند که از کودکی (انواع شدیدتر) یا اوایل بزرگسالی (انواع خفیف) شروع می‌شوند.

تشخیص و درمان

تشخیص نوروپاتی محیطی شامل معاینه فیزیکی، تاریخچه پزشکی دقیق، تست‌های عصبی مانند مطالعه هدایت عصبی (Nerve Conduction Study – NCS) و الکترومیوگرافی ($\text{EMG}$)، و آزمایش‌های خون برای یافتن علل زمینه‌ای (مانند دیابت یا کمبود ویتامین) است.

هدف اصلی درمان، مدیریت بیماری زمینه‌ای و تسکین علائم درد و ناراحتی است. درمان‌های دارویی شامل داروهای ضد تشنج (مانند گاباپنتین یا پرگابالین)، داروهای ضد افسردگی (مانند دولوکستین) و مسکن‌ها هستند.