اختلالات حرکتی مجموعه‌ای از بیماری‌های عصبی هستند که باعث ایجاد حرکات غیرطبیعی و ناخواسته در افراد می‌شوند. این بیماری‌ها که اغلب با نام بیماری‌های اکستراپیرامیدال یا بیماری‌های گانگلیون بازال شناخته می‌شوند، ناشی از اختلال در بخش‌هایی از مغز هستند که حرکت را کنترل می‌کنند.

نکته مهم: اختلالات حرکتی با شرایطی که باعث ضعف عضلانی (مانند دیستروفی عضلانی) یا عدم تحرک (مانند فلج) می‌شوند، متفاوت هستند. ویژگی اصلی آن‌ها ایجاد حرکات غیرعادی است.

سیستم کنترل حرکت بدن چگونه کار می‌کند؟

هر حرکتی که انجام می‌دهید، یک فرآیند پیچیده عصبی است که شامل ارتباط بین سه بخش حیاتی می‌شود:

1. سیستم عصبی مرکزی: شامل مغز و نخاع.
2. اعصاب حرکتی.
3. ماهیچه‌های اسکلتی.

آسیب یا نقص در عملکرد مناطقی از مغز (مانند هسته‌های قاعده‌ای، مخچه یا تالاموس) که وظیفه کنترل حرکت را دارند، منجر به بروز اختلالات حرکتی می‌شود. شدت و ناحیه درگیری این اختلالات متغیر است؛ برخی فقط یک ناحیه از بدن را درگیر می‌کنند (مانند لرزش اساسی)، در حالی که برخی دیگر گسترده‌تر بوده و بر راه رفتن، نوشتن یا حتی بلع تأثیر می‌گذارند.

انواع اصلی حرکات غیرطبیعی (طبقه‌بندی اختلالات حرکتی)

حرکات غیرطبیعی ناشی از اختلالات حرکتی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند که یک بیمار ممکن است هر دو یا یکی از آن‌ها را داشته باشد:

اختلالات حرکتی هایپرکینتیک (حرکات غیرارادی اضافی)

این گروه شامل شرایطی است که با حرکت بیش از حد یا غیرارادی مشخص می‌شوند:

• لرزش (Tremor): لرزش‌های غیرارادی و ریتمیک در یک یا چند قسمت بدن.
• کره (Chorea)، آتتوز و بالیسم:
  • کره: حرکات غیرارادی، غیرقابل پیش‌بینی و رقص‌مانند (شایع در بیماری هانتینگتون).
  • آتتوز: حرکات آهسته، پیچشی و چرخشی، معمولاً در دست‌ها و پاها.
  • بالیسم: پرتاب شدید یک دست یا پا.
• دیستونی (Dystonia): انقباضات مداوم یا متناوب عضلانی که منجر به وضعیت‌ها و حرکات غیرطبیعی و تکراری می‌شود.
• تیک‌ها (Tics): حرکات یا صداهای ناگهانی، تکراری و غیرریتمیک (مانند سندروم تورت).
• آتاکسی (Ataxia): ناهماهنگی حرکتی که باعث راه رفتن نامتعادل یا ناشیانه می‌شود.
• میوکلونوس (Myoclonus): انقباض یا تکان ناگهانی و کوتاه عضلانی (مانند سکسکه).
• اسپاستیسیتی (Spasticity): افزایش غیرعادی تون عضلانی که باعث انقباض ناگهانی و سفت شدن عضلات می‌شود.
• آکاتیزیا (Akathisia): احساس بی‌قراری درونی که ثابت ماندن را دشوار می‌کند (معمولاً عارضه جانبی دارویی).

H3: اختلالات حرکتی هیپوکینتیک (کند شدن حرکت)

این اختلالات عمدتاً با کاهش یا کندی حرکت مشخص می‌شوند و بر حرکت ارادی تأثیر می‌گذارند. مهم‌ترین نوع آن پارکینسونیسم است.

• پارکینسونیسم: یک اصطلاح کلی که به شرایط مغزی ایجادکننده کندی حرکت (برادی‌کینزی)، سفتی عضلانی، لرزش و اختلال در تعادل اشاره دارد.
  • بیماری پارکینسون (PD): شایع‌ترین نوع پارکینسونیسم.
  • سایر موارد: آتروفی سیستم چندگانه (MSA)، فلج فوق هسته‌ای پیشرونده (PSP)، و دژنراسیون کورتیکوبازال.
• برادی‌کینزی (Bradykinesia): کاهش سرعت حرکت و تردید در ادامه حرکات، علامت اصلی بیماری پارکینسون.

شایع‌ترین اختلالات حرکتی و علائم آن‌ها

دو نوع از شایع‌ترین اختلالات حرکتی عبارتند از: بیماری پارکینسون و لرزش اساسی.

سایر اختلالات حرکتی مهم:

• بیماری هانتینگتون: یک بیماری ژنتیکی که باعث حرکات کره (رقص‌مانند) و زوال شناختی می‌شود.
• لرزش اساسی (Essential Tremor): شایع‌ترین نوع لرزش که معمولاً دست‌ها، بازوها، سر و صدا را درگیر می‌کند.
• سندروم پای بی‌قرار (RLS): اختلال خواب که با میل شدید و غیرقابل مقاومت به حرکت دادن پاها همراه است.
• دیسکینزی دیررس (Tardive Dyskinesia): حرکات غیرارادی صورت (مانند لب زدن) ناشی از مصرف طولانی‌مدت برخی داروهای روانپزشکی.
• سندروم تورت: یک اختلال عصبی با تیک‌های حرکتی و صوتی ناگهانی.

علائم عمومی اختلالات حرکتی:

• حرکات غیرقابل کنترل (لرزش، اسپاسم، پرش و تکان).
• مشکل در هماهنگی و تعادل.
• مشکل در کارهای حرکتی ظریف (نوشتن، بلع، صحبت کردن).
• تغییر در نحوه راه رفتن (اختلال در راه رفتن).
• سفتی (خشکی) اندام‌ها.

علل ایجاد اختلالات حرکتی چیست؟

اختلالات حرکتی به طور کلی ناشی از آسیب یا عملکرد نادرست در ساختارهای خاصی از مغز است که حرکت را تنظیم می‌کنند، از جمله:

1. هسته‌های قاعده‌ای (Basal Ganglia): آسیب به این بخش می‌تواند منجر به کره، آتتوز، دیستونی و پارکینسونیسم شود.
2. مخچه (Cerebellum): آسیب به آن باعث آتاکسی (از دست دادن هماهنگی) می‌شود.
3. قشر حرکتی و تالاموس: آسیب در این نواحی نیز می‌تواند منجر به لرزش یا اسپاسم شود.

عوامل مؤثر بر آسیب‌دیدگی این مناطق:

• شرایط و جهش‌های ژنتیکی.
• آسیب‌های تروماتیک مغزی.
• سکته مغزی و بیماری‌های عروقی.
• عفونت‌ها یا سموم.
• اختلالات متابولیک ارثی یا اکتسابی.
• عوارض جانبی برخی داروها.

تشخیص و درمان اختلالات حرکتی

تشخیص این اختلالات اغلب پیچیده است و توسط متخصص مغز و اعصاب انجام می‌شود. فرآیند تشخیص شامل:

• شرح حال دقیق و معاینه عصبی.
• آزمایش خون برای رد علل دیگر.
• الکترومیوگرافی (EMG) و الکتروانسفالوگرافی (EEG).
• تست‌های تصویربرداری مغز (MRI، CT).

درمان اختلالات حرکتی:

اکثر اختلالات حرکتی درمانی قطعی ندارند و هدف، مدیریت و کنترل علائم است:

1. دارو درمانی: استفاده از داروهایی مانند شل‌کننده‌های عضلانی، داروهای دوپامینرژیک (برای پارکینسون) یا داروهای ضد اضطراب.
2. فیزیوتراپی و کاردرمانی: برای بهبود تحرک، تعادل و توانایی انجام وظایف روزانه.
3. گفتار درمانی: برای بهبود مشکلات گفتار و بلع.
4. تزریق بوتاکس: برای شل کردن عضلات در دیستونی یا اسپاستیسیتی.
5. تحریک عمیق مغز (DBS): یک جراحی مغز برای کاهش حرکات غیرارادی در پارکینسون پیشرفته و لرزش‌های شدید.
6. روان‌درمانی: برای مدیریت شرایط همراه مانند افسردگی و اضطراب.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنیم؟

اگر متوجه تغییرات مداوم و غیرعادی در نحوه حرکت خود یا فرزندتان شدید که بر فعالیت‌های روزانه شما تأثیر می‌گذارد، باید فوراً به یک متخصص مغز و اعصاب مراجعه کنید. تشخیص زودهنگام، شروع سریع‌تر درمان و مدیریت بهتر علائم را تضمین می‌کند.