بسیاری از بیماران هنگام مراجعه به پزشکان متخصص مغز و اعصاب این سوال را مطرح کره اند که چرا با وجود خستگی و خواب آلودگی خوابمان نمی برد؟ این سوال از آنجا که پاسخ علمی دارد در این مطلب به آن خواهیم پرداخت.

انواع خستگی و خواب آلودگی

خستگی  از دیدگاه علمی به دو دسته  ذهنی و جسمی تقسیم می شود. در خستگی جسمانی با فعالیت فیزیکی شدید، مواد متابولیکی در بدن تجمع پیدا کرده و فرد در اندام هایش احساس خستگی می کند. به طور مثال با تجمع اسید لاکتیک در ماهیچه ها پس از فعالیت جسمانی شدید، فرد احساس سنگینی، خستگی و درد در ماهیچه خود می کند.

ولی خستگی ذهنی نه تنها می تواند به همراه خستگی جسمی اتفاق بیفتد بلکه می تواند به تنهایی و طی واکنش های شیمیایی که در مغز انجام می شود هم حاصل شده باشد. همان‌طور که ممکن است پی برده باشید فرآیند های شیمیایی در هر دو نوع خستگی ذهنی و جسمی اتفاق می افتد که در صورت اختلال در آنها فرد علی رغم احساس خستگی و خواب آلودگی توانایی خوابیدن ندارد.

در طی خستگی ذهنی فرد توانایی کمی در تمرکز کردن پیدا کرده و کاری که قبلا برایش آسان بود سخت جلوه می کند. همچنین از آنجایی که آرامش فرد کم شده است، قدرت تصمیم گیری او نیز به شدت کاهش پیدا می کند به طوری که ممکن است تصمیم هایی بگیرد که نه تنها سودمند نیست بلکه باعث ایجاد خستگی بیشتری در او شود.

چه عواملی باعث خستگی ذهنی می شود؟ 

اگر خستگی ذهنی شما از خستگی جسمی تان منشا گرفته باشد می توانید با کمی استراحت و خوردن چای یا دمنوش یا دوش آب سرد مقداری از خستگی خود بکاهید.

یکی از دلایل دیگر خستگی ذهنی ریشه در استرس و اضطراب دارد. به طور مثال بعد از اتفاقی ناگوار و یا زیاد فکر کردن درباره ی آینده و چالش های آن، ذهن احساس خستگی کرده و سعی می کند روی چیز های آسان تری تمرکز کند. اما وقتی مغز شما با خستگی ذهنی توان حل مسئله و تمرکز خود را از دست داده است هر لحظه خود را بیشتر درگیر کلافی سردرگم از افکار می کند که نتیجه ای جز خستگی بیشتر ندارد.

برای حل کردن این نوع خستگی باید منبع استرس زا را پیدا کرده و با کمک نزدیکان و یا در موارد شدید تر پزشک یا مشاور سعی در حل آن کرد. همچنین ورزش مداوم و به موقع نه تنها به بدن شما در کنترل استرس کمک خواهد کرد بلکه با بالا بردن توانایی جسمانی از ایجاد خستگی ذهنی پس از خستگی جسمی جلوگیری می کند.

همچنین شما می توانید هنگامی که از شدت خستگی ذهنی احساس ناتوانی در تمرکز و حل مسئله می کنید، اندکی به ذهن خود استراحت داده و با ۱۵ دقیقه پیاده روی و نگاه کردن به طبیعت حال خود را بهتر کنید.

یکی از راه هایی که همیشه توسط متخصص مغز و اعصاب پیشنهاد می شود، صرف مقدار کافی وقت برای نوشتن علت ناراحتی و خستگی ذهنی می باشد. با نوشتن دغدغه هایتان می توانید نه تنها منشا خستگی خود را بیابید بلکه با تخلیه کردن خود احساس بهتری نسبت به قبل داشته باشید.

با وجود خستگی چرا خوابم نمی برد ؟

هورمون ها، مواد شیمیایی هستند که توسط غدد ترشح شده و اعمال بسیار متنوعی در بدن انجام می دهند. یکی از این هورمون ها هورمون خواب یا ملاتونین می باشد که بعد از یک روز سخت کاری در مغز ترشح شده و تجمع پیدا می کند تا فرد را برای خواب شبانه آماده کند.

این هورمون صبح هنگام و زمانی که شما در حال کار کردن در زیر نور طبیعی هستید تولید شده و وقتی به یک حد آستانه برسد روی سلول های مجاورش در مغز اثر کرده و فرد احساس خواب آلودگی می کند.

هورمون ملاتونین بعد از این که به مقدار مناسبی ساخته شد روی بخش خود مختار سیستم عصبی که کنترل احشا را بر عهده دارد اثر گذاشته و کاری می کند که حتی اعضای بدن هم برای خواب آماده شوند. مثلا روی سیستم سمپاتیک و پاراسمپاتیک که زیر مجموعه ی دستگاه خودمختار هستند، طوری اثر می گذارد که سیستم سمپاتیک که مسئول شرایط ستیز و گریز یا به عبارتی افزایش متابولیسم و فعالیت بدن است سرکوب شده و سیستم پاراسمپاتیک که مسئول ریلکس کردن فرد است تحریک شود. زمانی که به دلیل مشکلات روانی، جسمانی، رژیم غذایی و … ملاتونین از اعمال اثر کردن ناتوان شود شما احساس خستگی می کنید اما خوابتان نمی برد.

تعریف علمی بی خوابی (insomnia)

بستگی به سنتان نیاز شما به خواب متغیر است. کودکانی که در سنین رشد هستند به حداقل ۸ ساعت خواب نیاز داشته و بزرگ‌سالان با حدود ۷ تا ۸ ساعت خواب می توانند بهترین عملکرد ذهنی خود را داشته باشند. اما زمان هایی اتفاق می افتد که فرد دچار بی خوابی( insomnia ) شده و با وجود خستگی از خوابیدن ناتوان است. این افراد با اینکه خواب آلودگی را تجربه می کنند، به سختی به خواب می روند، در صورت خوابیدن دیر و به سختی از خواب بیدار شده، تغییرات خلق و خویی پیدا کرده و حتی ممکن است به مشکلات جسمانی دچار شوند.

بی خوابی حاد چیست؟

بعضی افراد برای مدت کوتاهی به بی خوابی دچار می شوند که به آن بی خوابی حاد گفته شده و می تواند ناشی از مشکلات و چالش های بزرگی در زندگی شان باشد که بعد از مدتی و با گذر زمان بر طرف خواهد شد. اما بعضی دیگر به خاطر دلایل متنوعی مثل شغل های پر استرس و شیفت شب، مشکلات هورمونی و زمینه ای و مصرف دارو های خاص، برای مدت زمان طولانی ای بی خوابی را تجربه کنند. به این نوع بی خوابی بی خوابی مزمن گفته می شود که مشکلات روانی و جسمانی به دنبال دارد.

مواد محرکی مثل کافئین موجود در چای، قهوه، شکلات و نوشابه و همچنین نیکوتین موجود در سیگار از جمله موادی هستند که با بلاک کردن مسیر اثر ملاتونین باعث احساس تازگی و پر انرژی بودن در فرد می شوند. اما این مواد در دراز مدت باعث ایجاد بی خوابی مزمن شده و نمی گذارند که علی رغم خستگی، مسیر ملاتونین به درستی عمل کرده و فرد بخوابد.

علائم بی خوابی ( insomnia) 

• بیدار شدن چندین باره در طول خواب و نزدیک صبح
• احساس خستگی و کسلی بعد از خواب
• احساس خواب آلودگی در طول روز
• مستعد زود رنجی، افسردگی، استرس و اضطراب
• تکرار کردن اشتباهات در طول روز به خاطر کم شدن قدرت تحلیل
• احساس نگرانی از کی به خواب رفتن، قبل از خواب

علت های بی خوابی مزمن

• استرس و اضطراب دائمی
• حمله افکار
• تغییر مکانی مثلا به خاطر مهاجرت و عادت نکردن به متفاوت بودن زمان طلوع و غروب خورشید
• مسافرت های طولانی
• مختل شدن زمان خواب فیزیولوژیک( یعنی زمانی که بدن به طور طبیعی آماده ی خواب است) به علت نامنظمی در خواب
• اختلال در عملکرد ملاتونین در نتیجه ی روشن بودن محیط هنگام خواب
• کار کردن با تلفن همراه قبل از خواب
• خوردن غذا مستقیما قبل از خواب با تحریک ترشح اسید در زمانی که بدن سیستم پاراسمپاتیک را تقویت می کند باعث سوزش سر دل و بی خوابی می شود
• اختلالات روانی بعد از آسیب ذهنی مثل افسردگی
• دارو هایی مثل قرص های انرژی زا
• احساس درد با تحریک سیستم سمپاتیک باعث اختلال در خواب می شود
• آپنه یا گرفتگی راه هوایی در خواب از رسیدن اکسیژن به مغز برای مدت کوتاهی جلوگیری کرده و شما را بیدار می کند.
• تیک های عصبی به علت استرس زیاد مثل تکان دادن پا که حتی در خواب هم باعث مختل شدن خواب می شود
• نیکوتین، کافئین، سیگار و قهوه
• افزایش سن
• بیماری های زمینه ای مثل پرکاری تیروئید، آلزایمر و بیماری های مزمن تنفسی یا COPD

 افراد مستعد بی خوابی ( insomnia) 

• افرادی که مسن هستند چراکه سن و سال زیاد باعث سبکی خواب می شود
• افرادی که در الگوی خواب خود تغییر ایجاد کرده اند
• کسانی که فعالیت روزانه موثری ندارند خصوصا افراد پیر
• خانم هایی که چرخه ی قاعدگی نامنظم و یا درد زیاد در دوران قاعدگی دارند
• افرادی که مشکوک به پرکاری تیروئید هستند

درمان بی خوابی( insomnia)

• درمان های شناختی توسط پزشک و روان‌پزشک باعث کنترل افکار منفی ای می شود که علت اصلی بی خوابی شما می باشد. شما با کمک پزشکتان می توانید محرک این افکار را پیدا کرده و سعی در کنترل آن کنید.
• انجام دادن ریلکسیشن با در حالت استراحت قرار دادن عضلات و کشیدن نفس عمیق تا استرس خود را کاهش دهید.
• بررسی دارو های بیمار توسط پزشک برای پیدا کردن دارو های ضد خواب و تغییر ساعت آنها. مثل دارو هایی که برای کم کاری تیروئید، احتقان و … استفاده شده و حاوی مواد محرکی چون کافئین هستند.
• از بین بردن منشا دردی که باعث بی خوابی شده است، مثلا با خوردن مسکن و یا حل کردن بنیادی آن

درمانهای دارویی بی خوابی

برای کسانی که درمان های حمایتی بالا جواب ندهند دارو درمانی پیشنهاد می شود. به نقل از مجله ی healthline با وجود این که درمان های دارویی اثر گذار هستند اما پزشکان معمولا استفاده ی طولانی مدت از دارو های خواب آور را به دلیل عوارض جانبی آنها پیشنهاد نمی کنند. عوارضی مثل خواب آلودگی در طول روز، فراموشی، راه رفتن در خواب، مشکلات تعادل و غش کردن.

• تعدادی از دارو هایی که برای بی خوابی تجویز و یا بدون نسخه خریداری می شوند شامل موارد زیر هستند.
• زولپیدم
• دیازپام
• دوکسپین
• تمازپام
• دی فنیل هیدرامین
• قرص ملاتونین
• قرص والرین که در موارد خاص داده شده و باعث سمیت کبدی می شود.

منابع :

نوار عصب و عضله در کلینیک دکتر بتول دادخواه متخصص مغز و اعصاب